Staśko Józef Stanisław Henryk (1900–1978), nauczyciel, krajoznawca, działacz ruchu harcerskiego.

Ur. 15 III w Czerniowcach na Bukowinie, był synem Józefa (1869–1935), urzędnika Tow. Wzajemnych Ubezpieczeń, i Stanisławy z Malinowskich. Przed r. 1910 rodzice S-a rozwiedli się; S. wraz z rodzeństwem, Wandą (ur. 1901 – zm. w l. siedemdziesiątych) i Stanisławem (zob.), został przy ojcu.

Do szkoły powszechnej uczęszczał S. w Krakowie, a od r. 1911 uczył się w IV Gimnazjum we Lwowie. Po wybuchu pierwszej wojny światowej, w r. 1914, wyjechał do Dolnej Austrii. Pod koniec r.n. wrócił do Lwowa i kontynuował naukę w III Gimnazjum im. Franciszka Józefa (od r. 1920 im. Króla Stefana Batorego). Związany od r. 1917 z ruchem skautowskim, w listopadzie 1918 włączył się w prace powstałego wówczas ZHP. Po zdaniu matury, 28 V 1921, rozpoczął t.r. studia geograficzne, geologiczne oraz dodatkowo historyczne na Wydz. Filozoficznym UJ. Od 1 IX 1924 uczył geografii w Państw. Seminarium Nauczycielskim w Krakowie. Opublikował Przewodnik po Polskim Wybrzeżu (W. 1924, wyd. 2, W. 1926) oraz Przewodnik po Wejherowie i okolicy (Wejherowo [b.r.w.]). Prawdopodobnie w tym czasie został członkiem Polskiego Tow. Geograficznego (PTG), od r. 1925 należał także do Polskiego Tow. Krajoznawczego (od r. 1951 Polskie Tow. Turystyczno-Krajoznawcze, PTTK). W r. 1925 uzyskał absolutorium, a po zdaniu egzaminów pedagogicznych, od 1 IX t.r. pracował w Państw. Gimnazjum Humanistycznym w Wąbrzeźnie, następnie od 1 IX 1926 w Gimnazjum Państw. im. Marii Konopnickiej w Ostrogu (woj. wołyńskie), ucząc jednocześnie w miejscowym Państw. Seminarium Nauczycielskim im. Komisji Edukacji Narodowej. Zarówno w Wąbrzeźnie, jak i w Ostrogu był hufcowym miejscowych hufców harcerskich. W r. 1926 uczestniczył w Międzynarodowym Kongresie Geograficznym w Paryżu, a 2–12 VI r.n. w II Zjeździe Słowiańskich Geografów i Etnografów w Polsce, wygłaszając w sekcji geomorfologiczno-geologicznej referat Morfogeneza półwyspu Helu („Pamiętnik II Zjazdu Słowiańskiego Geografów i Etnografów odbytego w Polsce w roku 1927”, Kr. 1929 II). W dwutygodniku (od r. 1932 miesięczniku) „Ziemia” publikował artykuły o Wołyniu, m.in. Zabytki polskie w Międzyrzeczu pod Ostrogiem (R. 13: 1928 nr 20), Rozmieszczenie grodzisk przedhistorycznych na Wschodnim Wołyniu (R. 14: 1929 nr 5). Dn. 14 VIII 1928 Min. WRiOP zwolniło S-ę z obowiązku egzaminu państwowego, nadając mu uprawnienia do nauczania w szkołach średnich. Podczas I Ogólnopolskiego Kongresu Krajoznawczego (12–13 VII 1929) w Poznaniu przedstawił S. Projekt dyskusyjny podziału Rzeczypospolitej na okręgi wojewódzkie według zasad regionalnych i wygłosił referat Metoda stosowania zadań krajoznawczych w szkole średniej („Referaty na I Ogólnopolski Kongres Krajoznawców w Poznaniu”, W. 1929). W dn. 30 VII – 20 VIII 1929 był tłumaczem delegacji ZHP na III Światowym «Jamboree» w Arrowe Park koło Liverpoolu, a w r.n. wziął udział w Międzynarodowym Kongresie Geograficznym w Amsterdamie. W l. 1929–33 uczył geografii, matematyki, przyrodoznawstwa i historii w Państwowym Gimnazjum im. Bolesława Prusa (następnie Gimnazjum i Liceum im. Bolesława Prusa) w Sosnowcu. W tym okresie był opiekunem miesięcznika uczniowskiego „Nasz Świat”, który dzięki niemu objął swoim zasięgiem pozostałe szkoły średnie Sosnowca. Od stycznia 1931 należał do Rady Krajoznawczej i Przyrodniczej Głównej Kwatery Męskiej ZHP. Od t.r. uczył w Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącym im. Stanisława Staszica w Sosnowcu i był komendantem Zagłębiowskiej Chorągwi Harcerskiej. W l. 1933–7 pracował w Gimnazjum i Liceum im. Króla Stanisława Leszczyńskiego w Jaśle, gdzie redagował dwumiesięcznik „Młody Geograf”, a także był twórcą i opiekunem uczniowskiego Koła Krajoznawczego im. prof. Ludomira Sawickiego, które z jego inicjatywy jako pierwsze w Polsce rozpoczęło w r. 1936 publikację własnej serii wydawniczej, poświęconej problematyce krajoznawczej regionu jasielskiego. W dn. 23–31 VII 1934 uczestniczył w Międzynarodowym Kongresie Geograficznym w Warszawie. Opublikował własnym nakładem książkę Z wędrówek po Europie (Jasło 1936); była ona wynikiem jego podróży po Austrii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Niemczech, Turcji, Wielkiej Brytanii i Włoszech. W miesięczniku Kół Krajoznawczych Młodzieży „Orli Lot” zamieszczał artykuły dotyczące szkolnych kół krajoznawczych (R. 17: 1936 nr 6/7, 8) oraz obozów i wycieczek krajoznawczych (R. 17: 1936 nr 9); podobne teksty publikował tamże po drugiej wojnie światowej (R. 22: 1948 nr 12, R. 23: 1949 nr 3). Dn. 9 III 1936 został wybrany do Komitetu Honorowego Obchodów 25-lecia Harcerstwa Zagłębia Dąbrowskiego. Od 15 VII do 6 VIII t.r. kierował w Podegrodziu koło Starego Sącza obozem krajoznawczym, z którego sprawozdanie zamieścił w „Orlim Locie” (R. 18: 1937, osobno Kr. 1937). Ok. r. 1938 przeprowadził się do Chorzowa; uczył odtąd w Państw. Gimnazjum i Liceum w Siemianowicach Śląskich, działał także w Śląskiej Chorągwi Harcerskiej. Opublikował broszurkę Huculskim szlakiem (Chorzów 1938).

Po wybuchu drugiej wojny światowej, we wrześniu 1939, przeniósł się S. do Krakowa. Przygotowywał uczniów do egzaminów na poziomie gimnazjalnym, a gdy w r. 1943 zorganizowano krakowskie struktury tajnego nauczania, kierował tajnym kompletem nr 10. Po zakończeniu wojny pozostał w Krakowie; w l. 1945–50 uczył języka angielskiego i historii w Prywatnym Gimnazjum i Liceum im. ks. Stanisława Konarskiego oo. Pijarów (od r. 1948 Prywatna Szkoła Ogólnokształcąca Stopnia Licealnego im. ks. Stanisława Konarskiego). Od r. 1946 pracował również jako nauczyciel geografii w I Państw. Gimnazjum i Liceum im. Bartłomieja Nowodworskiego w Krakowie (w l. 1952–6 I Liceum Tow. Przyjaciół Dzieci, od r. 1956 I Liceum Ogólnokształcące im. Nowodworskiego, I LO), opiekując się tamtejszym szkolnym kołem krajoznawczym. Opublikował w tym czasie skrypt do nauki języka angielskiego At school and at home (Kr. 1947). Dn. 12 XII 1947 Rada Wydz. Matematyczno-Przyrodniczego UJ przyznała S-ce dyplom magistra filozofii. Dn. 7 V r.n. wziął udział w walnym zebraniu Komisji Kół Krajoznawczych Młodzieży Szkolnej w Warszawie, gdzie został wybrany do zarządu jako przewodniczący sekcji okręgowej w Krakowie. Dn. 15 XII 1949 uzyskał doktorat na podstawie pracy Morfogeneza półwyspu Helu, napisanej pod kierunkiem Józefa Szaflarskiego (temat jej został ustalony jeszcze w r. 1925 przez Jerzego Smoleńskiego). Zamieszczał w tym czasie w „Ziemi” artykuły dotyczące powojennego wybrzeża, z których część wydano także w serii Biblioteka Krajoznawcza, m.in. Darłowo („Ziemia” R. 39: 1948 nr 7–8, osobno W. 1948), Koszalin i okolice (tamże R. 40: 1949 nr 1, osobno W. 1949), Słupsk i okolice (tamże nr 3, osobno W. 1949). W l. 1948–9 i w r. 1951 był członkiem zarządu oddziału krakowskiego PTG, a w l. 1951–8 prowadził przy Kuratorium Okręgu Szkolnego Krakowskiego Międzyszkolny Ośrodek Krajoznawczo-Turystyczny. W r. 1951 wydał przewodnik Kąpieliska bałtyckie (W.), a następnie opublikował prace dotyczące edukacji geograficznej w szkole, m.in. 50 wycieczek po ziemi krakowskiej dla młodzieży szkolnej (Kr. 1955) oraz artykuły z tej problematyki w czasopismach: „Turysta”, „Geografia w Szkole” i „Poznaj swój kraj”. W r. 1962 wszedł do komitetu organizacyjnego uroczystości 375-lecia I LO. Współpracował z Polskim Przedsiębiorstwem Wydawnictw Kartograficznych przy opracowaniu treści do mapy turystycznej Wyżyna Krakowsko-Częstochowska (W. 1966). Od kwietnia 1966 przewodniczył Oddziałowej Radzie Opiekunów Szkolnych Kół Krajoznawczo-Turystycznych przy Oddz. PTTK w Krakowie. Wraz z Władysławem Kowalskim opublikował pracę Dobczyce. Przeszłość i teraźniejszość (Kr. 1969), a samodzielnie Kraków i okolice. Informator dla wycieczek młodzieżowych (W. 1972). Ok. r. 1970 przestał pracować w I LO i poświęcił się całkowicie działalności krajoznawczej, m.in. został prezesem powołanego w r. 1974 Oddziału Międzyszkolnego PTTK im. Leopolda Węgrzynowicza w Krakowie. Na tym forum wziął udział w marcu 1976 w sesji poświęconej Stanisławie Niemcównie, wygłaszając wspomnienie o tej pionierce polskiej dydaktyki geografii i krajoznawstwa. W r. 1977 został honorowym członkiem PTTK. W ciągu całego życia opublikował 20 przewodników. Był strażnikiem ochrony przyrody, społecznym opiekunem zabytków, honorowym przewodnikiem turystyki górskiej i pieszej oraz instruktorem krajoznawczym. Zmarł 2 III 1978 w Krakowie, został pochowany 10 III na cmentarzu Rakowickim (kw. VIII–5–7). Był odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi, Złotą Odznaką PTTK, odznaką «Zasłużony Działacz Turystyki», Złotą Odznaką Polskiego Tow. Schronisk Młodzieżowych, Honorową Odznaką Krakowskiego Komitetu Kultury Fizycznej i Turystyki.

S. nie założył rodziny.

Bibliografia dydaktyki geografii (1918–1974), Kr. 1976; toż za l. 1974–84, Kr. 1985 II; Bibliografia Pomorza Zachodniego 1945–1950, Oprac. C. Gałczyńska, E. Gos, W. Nieznanowska, Szczecin 1971 I; toż za l. 1951–6, Oprac. C. Gałczyńska, W. Nieznanowska, Szczecin 1969 II; Bibliografia turystyki polskiej 1971–1975, W. 1981 I; Bronowicz K., Malecki J., Bibliografia turystyki polskiej 1979/1980, W. 1983; Czerniewski W., Bibliografia pedagogiki 1958–1970, W. 1976; Jackowski A., Bibliografia turystyki polskiej 1900–1944, W. 1968; toż za l. 1945–60, Wr. 1969; toż do r. 1972, W. 1973; Patkowski A., Ruch regionalistyczny w Polsce. Bibliografia za lata 1922–1932, W. 1934 s. 79; Polak K., Polakowa H., Wójcik W. A., „Ziemia” 1910–1950. Bibliografia zawartości, W. 1997; Polska bibliografia pedagogiczna 1944–1951, Oprac. F. Korniszewski, Wr. 1955 I; Węgrzynowicz L., Indeks treści etnograficznej miesięcznika „Orli Lot” z lat 1920–1950, Wr. 1958; – Fietkiewicz O., Materiały do harcerskiego słownika biograficznego, „Harcerstwo” 1995 nr 9; Słownik biograficzny nauczycieli w Małopolsce w latach II wojny światowej (1939–1945), Red. J. Chrobaczyński, Kr. 1995; – Leonhard B., Kalendarium z dziejów harcerstwa krakowskiego 1910–1950, Kr. 2001; – Bąk J., Semper in altum. Z dziejów szkół Nowodworskich, Kr. 1976; Chrobaczyński J., Tajna szkoła w okupowanym Krakowie 1939–1945, Kr. 2000; Gaweł T., Życie człowieka z pasją, „Oświata i Wych.” 1975 nr 9 s. 39 (fot.); Kresek Z. i in., Zarys działalności krakowskiego PTTK w latach 1951–1999, w: 80 lat Oddziału Krakowskiego PTTK, Kr. 1999 s. 55; Księga pamiątkowa członków honorowych PTTK 1950–2000 (mszp. z r. 2000 w sekretariacie Zarządu Głównego PTTK w W.); Księga pamiątkowa 70-lecia Państwowego Gimnazjum imienia Króla Stanisława Leszczyńskiego w Jaśle 1868–1938, Jasło [1938]; Księga pamiątkowa. Stulecie Gimnazjum i Liceum im. St. Leszczyńskiego w Jaśle 1868–1968, Kr. 1968 s. 25, 190; Księga pamiątkowa wydana z okazji 75-lecia Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącego im. Stanisława Staszica w Sosnowcu, Sosnowiec 1969 s. 165; Polskie Towarzystwo Geograficzne w pięćdziesiątą rocznicę działalności, W. 1968 s. 116 (błędne imię S-i); 75 lat Gimnazjum i Liceum im. ks. St. Konarskiego oo. Pijarów w Krakowie 1909–1985, Red. T. Kozień, Kr. 1985 s. 69; Waga J., Szkolnictwo miasta Krakowa w latach okupacji niemieckiej 1939–1945, „Roczn. Krak.” T. 31: 1949 s. 65; Z dziejów Liceum Nowodworskiego w Polsce Ludowej, Kr. 1963 s. 23; Związek Harcerstwa Polskiego na Wołyniu. Chorągiew harcerek i harcerzy 1918–1939, Londyn 1997 I 177; – II Zjazd Słowiańskich Geografów i Etnografów w Polsce 1927. Porządek dzienny posiedzeń, [Kr. 1927] s. 9; Sprawozdanie dyrekcji c.k. Gimnazjum im. Franciszka Józefa we Lwowie za r. szk. 1912, Lw. 1912 s. 148; toż za r. szk. 1913, Lw. 1913 s. 86; toż za r. szk. 1916/17, Lw. 1917 s. 38; Sprawozdanie dyrekcji Gimnazjum Państwowego III-go we Lwowie za r. szk. 1918/19, Lw. 1919 s. 19; Sprawozdanie dyrekcji Liceum Ogólnokształcącego im. Króla Stanisława Leszczyńskiego w Jaśle za lata 1939–1959, Jasło [1959]; Sprawozdanie dyrekcji Państwowego III Gimnazjum Lwowskiego im. Króla Stefana Batorego za r. szk. 1920/21, Lw. 1921 s. 13; – Stanisława Niemcówna – pionier polskiej dydaktyki geografii i krajoznawstwa. Materiały z sesji zorganizowanej w 15 rocznicę śmierci, Red. A. Jelonek, T. Gaweł, Kr. 1976; – „Orli Lot” R. 22: 1948 nr 7–9, R. 23: 1949 nr 1–2; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1978: „Chrońmy naszą przyr.” z. 4 (T. Gaweł), „Dzien. Pol.” R. 34: nr 53, 55, „Ziemia” 1978 s. 322–3 (T. Gaweł, fot.); – Arch. Nauki PAN i PAU w Kr.: sygn. K II 17/II/1/Kr 010 (rkp. S-i pt. Protokół z tajnego nauczania w okresie okupacji niemieckiej, Kr. 26 IV 1945); Arch. UJ: sygn. WMP 171 (teczka doktorska S-i), sygn. PKEN 26; B. Jag.: rkp. Przyb. 492/77 (streszczenie referatu S-i pt. Stosunki gospodarcze i kulturalne współczesnej Bułgarii), rkp. Przyb. 61–9/95 (papiery po S-ce), sygn. XXI 39 (klepsydra pośmiertna); B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 9373 k. 5–6 (praca S-i Mogilany); – Informacje Jerzego Kluzy z Myszkowa.

Mariusz Ryńca